-
1 кайгырту
перех.1) печа́лить, опеча́лить, удруча́ть, сокруша́ть, надрыва́ть ду́шу (се́рдце) (кого-л.)бала хәсрәте ата-ананы кайгырта — го́ре дете́й надрыва́ет се́рдце роди́телей
2) перех.; неперех. забо́титься, позабо́титься, беспоко́иться, ду́мать, трево́житься, проявля́ть/прояви́ть забо́ту (о ком-л., чём-л.); опека́ть, пе́чься (о ком-л., чём-л.) || забо́та, опе́ка, попече́ниедусларың турында кайгырту — забо́титься о друзья́х
сәламәтлек турында кайгырту — забо́титься о здоро́вье
үзеңне кайгырту — ду́мать то́лько о себе́
завод даны турында кайгыртамы ул? — ра́зве он печётся о прести́же заво́да?
3) перех.; неперех. забо́титься, позабо́титься, носи́ться, хлопота́ть (о ком-чём-л.) || забо́та, хло́потыбөтен кирәк-яракны кайгырту — позабо́титься обо всём необходи́мом
баланы врачларга күрсәтү турында кайгырту — хлопота́ть, что́бы ребёнка показа́ть врача́м
-
2 кайгырту
гл1. печалить, опечалить, огорчать, огорчить2. заботиться, позаботиться, печься; думать3. хлопотать, носиться -
3 алгы
прил.1)а) пере́дний (зуб, ряд); передово́й (пост, наблюдательный пункт)алгы очлыклар — пере́дние коне́чности
алгы буыннар мат. — пере́дние чле́ны
танкның алгы өлеше — пере́дняя (лобова́я) часть та́нка
кабинаның алгы пыяласы — пере́днее (ветрово́е) стекло́ каби́ны (води́теля)
б) фаса́дный ( о стене здания)в) пара́дный ( о части судна)г) головно́й (вагон трамвая, танк в колонне)демонстрантларның алгы колоннасы — головна́я коло́нна демонстра́нтов; передово́й, аванга́рдный ( отряд воинского подразделения)
д) в терминологических сочет. передне-алгы аңкау тартыклары — передненёбные согла́сные
2) лицево́йконвертның алгы ягы — лицева́я сторона́ конве́рта
3)а) передово́й, веду́щий, пе́рвыйярыш таблицасындагы алгы урыннар — передовы́е места́ в табли́це соревнова́ния
б) пе́рвый, нача́льныйкитапның алгы битләре — пе́рвые (нача́льные) страни́цы кни́ги
4) см. алдагы 4) а)-в)алгы ел сметасын төзү — соста́вить сме́ту предстоя́щего го́да (на год)
алгы көннәрне кайгырту — забо́титься (забо́та) о гряду́щих днях
алгы төндә кузгалабыз — тро́гаемся в сле́дующую (за́втрашнюю) ночь
•- алгы көн
- алдагы көн
- алгы кырый
- алгы линия
- алгы ми
- алгы план
- алгы позиция
- алгы саф
- алгы сызык
- алгы як -
4 ата-ана
сущ.; собир.роди́тели || роди́тельский ( дом)ата-ана турында кайгырту — забо́титься о роди́телях
ата-ана канаты астында — под роди́тельским кры́лышком
ата-аналар көне — роди́тельский день
- атадан-анадан калуата-ана - алтын канат — (посл.) оте́ц и мать что кры́лья золоты́е
••ата-анасы белән сүгү — руга́ть (обруга́ть, поноси́ть, крыть) ма́том (помина́я мать и отца́)
- ата-анасы юката-анасы белән сүгенү — руга́ться (брани́ться) ма́том; матери́ться прост.; руга́ться, помина́я отца́ и мать || ма́терная ру́гань (брань); мат
- атасы-анасы юк -
5 бергәләп
нареч.; = бергәләшепвме́сте, коллекти́вно, сообща́бергәләп терлек азыгы хәзерләү — коллекти́вно загото́вить корм для скота́
бергәләп кайгырту — позабо́титься вме́сте
бергәләп таләп итү — тре́бовать сообща́
-
6 җай
I 1. сущ.1) в разн. знач. лад: поря́докэшләр үз җаена бара — дела́ иду́т на свой лад
эшнең җае юк — де́ло не ла́дится
сүзнең җае булмады — разгово́р не кле́ился
2) поко́йүз җаең турында гына кайгырту — забо́титься то́лько о своём поко́е
3) возмо́жность, шанс, удо́бный слу́чай ( момент)җай чыкканны көтү — ждать пока́ предста́вится слу́чай
җай барынча — по возмо́жности, наско́лько э́то возмо́жно
берәр җаен табып — ка́к-нибудь, каки́м-либо о́бразом
4) основа́ние; по́вод, предло́гочрашырга җай эзләү — иска́ть предло́г для встре́чи
5) вы́ход, спо́соб ( из затруднительного положения)башка җай юк — нет ино́го вы́хода ( возможности)
җаен табу — найти́ вы́ход, найти́ сре́дство, найти́ спо́соб
6) наме́рение, план, за́мыселәти-әниләреңнең җайлары ничек? — каковы́ пла́ны (наме́рения) у роди́телей?
7) толк, суть, смыслэшнең җаен белү — знать толк в де́ле
җаена төшенү — войти́ в курс де́ла
8) свобо́дное вре́мя, досу́гҗай булса үзем килермен — е́сли бу́дет вре́мя, я сам приду́
9) в знач. послелога җаена по, вдольҗил җаена бару — идти́ по ве́тру
агым җаена йөзү — плыть по тече́нию
2. нареч.кояш әйләнү җаена — по направле́нию движе́ния со́лнца
1) осторо́жно, бе́режно; после́довательно••баланы җай бөксәң - күндерерсең, кинәт бөксәң - сындырырсың — посл. согнёшь ребёнка осторо́жно - уговори́шь, а не то - слома́ешь
2) заме́дленно; пла́вноҗай аккан елга — пла́вно теку́щая река́
••җаен карау — изыска́ть возмо́жность
җаен китерү (җаен табу) — улучи́ть моме́нт, воспо́льзоваться удо́бным слу́чаем ( моментом); вы́брать удо́бный моме́нт, по́льзоваться возмо́жностью
җай килгәндә (җай чыкканда; җае чыкканда; җае килгәндә) — при удо́бном слу́чае ( моменте)
җайга атлау — идти́ свои́м хо́дом
- җаена куюҗаена тору — говори́ть, де́лать в тон, в лад, не пере́чить (кому́-л.)
- үз җаена кую
- җаена тору
- җаеннан тору
- җай гына
- җайга килү II сущ.; уст.край, ме́стность, ме́сто, сторона́ -
7 иртәгәге
прил.за́втрашний (спектакль, поход)иртәгәге көнеңне кайгырту — забо́титься о за́втрашнем дне
••иртәгәге көн — за́втрашний день, ближа́йшее бу́дущее
иртәгәгене күрә белү — уме́ть предви́деть бу́дущее
-
8 кайгы
сущ.1) го́ре, скорбь, го́ресть, глубо́кая печа́ль; сокруше́ние, кручи́нагаиләгә зур кайгы килде — семью́ пости́гло большо́е го́ре
кайгыгызны уртаклашам — сочу́вствую ва́шему го́рю
тирән кайгы кичерү — пережива́ть глубо́кую скорбь
2) беда́, бе́дствие, несча́стье, тяжёлое собы́тиебозлы яңгыр хуҗалыкка кайгы китерде — дождь с гра́дом принёс хозя́йству несча́стье
3) перен. печа́ль, забо́та, беспоко́йствобалалар кайгысы — забо́та о де́тях
бакча турында синең кайгың юк — об огоро́де у тебя́ печа́ли нет
4) интере́с, бла́гоүз кайгыңны гына кайгырту — забо́титься то́лько о своём бла́ге
ил кайгысы — интере́сы страны́
••кайгы басу — пости́гло го́ре, скорбь
кайгы йоту — скорбе́ть, горева́ть
кайгы кичерү — скорбе́ть, горева́ть
кайгы күрү (чигү) — горева́ть, перенести́ скорбь, печа́ль; скорбе́ть
кайгы салу — принести́ го́ре, причиня́ть го́ре, опеча́лить
кайгы төшү — горева́ть, скорбе́ть, печа́литься
кайгыга бату (калу, сабышу) — загорева́ть, опеча́литься; загрусти́ть, приуны́ть
- кайгыга калдырукайгыны уртаклашучан — уча́стливый, отзы́вчивый
- кайгыга төшерү
- кайгыга салу
- кайгыга төшү
- кайгыга бату
- кайгыга калу
- кайгысын уртаклашу -
9 кесә
сущ.1) карма́н || карма́нныйкесә капкачы — кла́пан карма́на
күлмәк кесәсе — карма́н пла́тья
2) карма́шек (портфеля, чемодана, сумки и т. п.)3) перен. де́ньги, бога́тство•••кесә калынайту — нажива́ться, набива́ть карма́ны
кесә сай (такыр) — то́щий (пусто́й) карма́н
кесә сәгате — карма́нные часы́
кесә такыраю (саегу, сайга калу) — обезде́нежeть, разори́ться
кесә чамалы — не по карма́ну (кому-л.)
кесәгә дә йокмау — получа́ть о́чень ма́ло ( о деньгах)
(сүз өчен) кесәгә кереп тормау — не лезть (за сло́вом) в карма́н
кесәгә керү — зале́зть в карма́н, укра́сть
кесәгә кулны тыгып — беспе́чно
кесәгә салу — класть в карма́н, прикарма́нить
кесәгә сугу — бить по карма́ну (кому-л.)
кесәдә җил уйнау — ве́тер свисти́т в карма́не
кесәдә калу — сэконо́мить
кесәдән йодрык күрсәтү — показа́ть кула́к в карма́не
кесәне саву — вы́тянуть де́ньги, выма́нивать де́ньги (постепенно, потихоньку)
кесәне тишмәс — карма́н не оття́нет ( не лишний будет)
кесәсе буш — пусто́й карма́н (безденежье, отсутствие денег)
кесәсе калын (юан) — с то́лстым карма́ном, толстосу́м
кесәсен кайгырту — ду́мать (пе́чься) о своём карма́не
(үз) кесәсеннән (кесәдән) чыгару (түләү) — плати́ть из своего́ карма́на
-
10 кирәк
1. предик.; безл.1)а) на́до, ну́жно, необходи́мо, тре́буется (иметь кому-чему-л.)тагын өч укытучы кирәк — тре́буются ещё три учи́теля
безгә буш сүз түгел, эш кирәк — нам нужны́ не пусты́е слова́, а дела́
шулай кирәк, шулай булырга тиеш тә — так ну́жно, так и должно́ быть
син миңа кирәк(сең) — ты мне ну́жен
б) в сочет. с гл. на -рга на́до, ну́жно, необходи́мо, сле́дует; надлежи́т книжн., на́добно прост. (что-л. делать)уйлап карарга кирәк — на́до (сле́дует) поду́мать
чара күрергә кирәк — необходи́мо приня́ть ме́ры
сөйләшеп алырга кирәк — ну́жно поговори́ть
2) с условной ф. гл. (чаще с вспом. гл. булу) ви́димо, вероя́тно, по-ви́димому, возмо́жно, наве́рное, ка́жетсясалкын тигән булса (булырга) кирәк — ви́димо, простуди́лся
автобус сәгать бишләрдә килсә кирәк — авто́бус, возмо́жно, прибу́дет к пяти́ часа́м
ул бу турыда белсә кирәк — он, ка́жется (ви́димо), об э́том зна́ет
3) в сочет. с вопр. мест. и с ф. инфинитива на -мак,-мәк как тут; что тут, ра́звебу юлдан ничек бармак кирәк? — как тут прое́дешь по тако́й доро́ге?! что тут поде́лаешь?!
каян алмак кирәк? — отку́да возмёшь?
мондый суны ничек эчмәк кирәк — ра́зве мо́жно пить таку́ю во́ду?
кирәк нәрсә — ну́жная вещь
кирәк очракларда — в ну́жных слу́чаях
5) в знач. сущ.; в притяж. ф. на́добность, необходи́мость, нужда́; потре́бностьтормыш кирәкләрен кайгырту — позабо́титься о жите́йских ну́ждах
юл кирәкләрен әзерләү — пригото́вить доро́жные принадле́жности
•- кирәге килеп чыгу
- кирәге чыгып кую
- кирәгеннән артканы
- кирәгеннән артык
- кирәк булганда
- кирәк булу
- кирәге булу
- кирәк булып кую
- кирәге булып кую
- кирәк булса
- кирәк була калса
- кирәк була калганда
- кирәк булырдай булса
- кирәк вакытта
- кирәк чакта
- кирәк чагында
- кирәк кадәр
- кирәге кадәр••кирәге бар (иде) — пренебр. о́чень (уж) ну́жно; была́ нужда́!
кирәге бер тиен — пренебр. грош цена́ (кому-чему-л.), гроша́ ме́дного (ло́маного) не сто́ит
кирәген алу — получи́ть по заслу́гам; быть нака́занным; достава́ться на калачи́ (кому-л.)
кирәк бит — (ведь) на́до же
кирәк кайчан — всегда́, когда́ уго́дно, когда́ бы ни́ было; хоть когда́
кирәк кем дә — ка́ждый, любо́й
кирәк кем булсын — любо́й, кто уго́дно; кто бы ни́ был; хоть кто
- кирәгем исәкирәк нәрсә булсын — любо́й, како́й уго́дно; что бы ни́ было, хоть что
- кирәген бирү 2. союз1) перечисл.; книжн. и..., и..., как..., так и...трагедия жанры кирәк язучыдан, кирәк театр коллективыннан зур осталык таләп итә — жанр траге́дии тре́бует большо́го мастерства́ и (как) от писа́теля, и (так и) от коллекти́ва теа́тра
2) уступ. хоть..., хоть...кирәк бүген, кирәк иртәгә булсын — хоть сего́дня, хоть за́втра
3. частица усил.кирәк ачулан, кирәк үпкәлә — хоть серди́сь, хоть обижа́йся
кирәк барысын да алыгыз — хоть всё бери́те (забира́йте)
кирәк каян тап — хоть где найди́; найди́, где хо́чешь
кирәк бүген үк — хоть сего́дня же
-
11 кирәклек
сущ.1) на́добность, необходи́мость; спрос, потре́бность, нужда́гамәли кирәклекләрдән чыгу — исходи́ть из практи́ческой необходи́мости
хуҗалык кирәклекләрен кайгырту — позабо́титься о хозя́йственных ну́ждах
кирәклеге шул кадәр генә — нет осо́бой нужды́
2) ва́жность, суще́ственность, зна́чимость (вопроса, темы, проблемы, мероприятия и т. п.) -
12 матди
прил.1) см. материальматди байлыклар — материа́льные бога́тства (бла́га)
матди дөнья — филос. материа́льный мир
матди хәл — материа́льное положе́ние
матди бәйлелек — материа́льная зави́симость
матди якны кайгырту — забо́титься о материа́льной стороне́
2) веще́ственныйматди дәлилләр — веще́ственные доказа́тельства
матди зарар — веще́ственный уро́н
-
13 рәхәт
1. сущ.1) блаже́нство, наслажде́ние, удово́льствие; не́га; прия́тность разг.; отра́да, усла́да уст.үз рәхәте турында гына кайгырту — забо́титься то́лько о своём удово́льствии
рәхәтен яраткач, михнәтен дә ярат — (погов.) лю́бишь удово́льствие, люби́ и хло́поты (труды́); лю́бишь ката́ться, люби́ и са́ночки вози́ть
михнәтсез рәхәт юк — (погов.) без труда́ (муче́ния) нет и отра́ды
яшәү рәхәте — удово́льствие (сча́стье) жить
2) бла́готормыш рәхәтләре — бла́га жи́зни
3) уст. споко́йствие, поко́й, безмяте́жностькичке рәхәт — вече́рний поко́й
2. прил.иртә туды - михнәт туды, кич туды - рәхәт туды — (посл.) у́тро прино́сит хло́поты (труд), а ве́чер - поко́й (споко́йствие)
1) благода́тный, прия́тный, счастли́вый, блаже́нный, благослове́нныйрәхәт кич — благода́тный ве́чер
рәхәт гаилә тормышы — счастли́вая семе́йная жизнь
2) споко́йный, безмяте́жныйрәхәт йокы күрмәү — не ви́деть споко́йного сна
3. нареч.рәхәт көннәр көтү — ожида́ть безмяте́жных дней
1) споко́йно, безмяте́жно, сча́стливорәхәт йоклау — споко́йно (безмяте́жно) спать
рәхәт (итеп) елмаю — сча́стливо улыба́ться
2) в знач. сказ. благода́ть, блаже́нство; хорошо́; чуде́сномонда нинди рәхәт! — кака́я тут благода́ть
кичләрен бигрәк рәхәт — вечера́ми осо́бенно хорошо́
монда сулыш алулары да рәхәт — здесь и ды́шится хорошо́
•- рәхәт күрү
- рәхәт табу
- рәхәт тормыш
- рәхәт чигү
- рәхәт сөрү
- рәхәт яшәү
- рәхәт тору
- рәхәтен күрү
- рәхәткә бирелү
- рәхәткә чуму
- рәхәткә чыгу
- рәхәттә йөзү
- рәхәттә тору -
14 ялангач
1. прил.1) го́лый, обнажённый, наго́й, оголённый (о теле, частях человеческого тела)ялангач балалар — го́лые де́ти
ялангач судан курыкмас — погов. го́лый воды́ не бои́тся
ялангач иңбаш — обнажённое плечо́
ялангач муен — оголённая ше́я
2)а) го́лый, оголённый, безли́стный, безли́стый, безли́ственный ( о деревьях)ялангач ботак — оголённая ве́тка
б) го́лый, оголённый, откры́тый (о местности, холме)ялангач тау — лы́сая гора́
ялангач җир — оголённая земля́; откры́тая ме́стность
3)а) ниче́м не покры́тый, го́лыйялангач идәндә йоклау — спать на го́лом полу́
б) не обста́вленный, не меблиро́ванный; ниче́м не укра́шенный, го́лыйялангач бүлмә — необста́вленная (го́лая) ко́мната
ялангач стеналар — го́лые сте́ны
4) обнажённый, оголённый ( ничем не прикрытый)ялангач тамырлар — обнажённые ко́рни
ялангач таш күмер катламнары — обнажённые пласты́ ка́менного у́гля
ялангач тимерчыбык — оголённый про́вод
5) перен. неиму́щий, малоиму́щий, нужда́ющийся, обездо́ленный, бе́дный, го́лый разг.ачлар һәм ялангачлар турында кайгырту — забо́титься о голо́дных и обездо́ленных
6) перен. го́лыйялангач фактлар — го́лые фа́кты
2. нареч.ялангач саннар — го́лые ци́фры
голышо́м, нагишо́м, неоде́тым; разде́тымурамга ялангач чыгу — вы́йти на у́лицу неоде́тым
- ялангач килешшыр ялангач йөрү — ходи́ть соверше́нно го́лым
••- ялангач калу
См. также в других словарях:
кайгырту — 1. (Кайгыру) 2 … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
кайгылау — Кайгырту үз кайгыңны к … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
опека — 1. Эшкә сәләтсез кешеләрне (балаларны, психик авыруларны, картларны) тәрбияләүне өскә алу, аларның шәхси һәм милек хокукларын кайгырту эше (дәүләт тарафыннан кемгә дә булса ышанып тапшырыла һәм контроль астында тотыла). Экономик хәлсез кечкенә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
ваем — Берәр нәрсә турында кайгырту, борчылу. Гомумән борчу, кайгы хәсрәт яшь картайтмый, ваем картайта – бөтен илдә сугыш ваемы. ВАЕМ ЧИГҮ … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
гамь — 1. Кайгы, хәсрәт, көенеч, сагыш 2. Нин. б. эш, әйбер, хәл турында кайгырту, шул эш кайгысы, хәстәре. Игътибар, күңел кую бар гамен укуга бирде. ГАМЕ – НДӘ ЮК – Уйламый да, исе дә китми; игътибар да итми. ГАМЬ ЧИГҮ – Кайгыру, хәсрәтләнү, көенү … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
коргау — иск. Яклау, саклау, кайгырту … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
көю — I. 1. Тышкы ягы, кырые яну; янудан чит читләре күмергә әйләнү 2. Шиңү, шиңеп кору (үсемлек тур.) 3. Кызу, эссегә әйләнү 4. күч. Бик нык эчәсе килү, әлсерәү, эсселәнү. II. КӨЮ – Кайгыру, көенү. Борчылу, кайгырту … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
күзәләү — диал. I. 1. Кемне яки нәр. б. җентекләп карау, күзәтү, тикшерү 2. Нәр. б. кайгырту, булдырырга тырышу үз файдасын гына күзләп 3. Карап сайлау, үзеңә охшаганны эзләү. II. КҮЗЛӘҮ, КҮЗӘЛӘҮ диал.) Кыргый җимеш агачына культуралы җимеш агачы бөресен… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
күзәтү — (КҮЗӘТҮЧЕ) – 1. Кемне яки нәр. б. җентекләп карау, күздән кичерү 2. Нәр. б. бул булмавын, характерын, ни эшләвен һ. б. ачыклау, сагалау 3. Кемнең дә булса интересларын яклау, файдасын кайгырту 5. Бер бере белән бәйләнгән фактлар, вакыйгалар,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
күзәтчелек — 1. Кемне яки нәр. б. күзәтү, тикшерү, сынау эше 2. Күзәтү тикшерү белән шөгыльләнүче орган 3. Берәр эшнең башкарылуын күзәтү, кайгырту 4. Дошман тур. белешмә җыю максаты белән алып барылган күзәтү тикшерү эше … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
күзләү — диал. I. 1. Кемне яки нәр. б. җентекләп карау, күзәтү, тикшерү 2. Нәр. б. кайгырту, булдырырга тырышу үз файдасын гына күзләп 3. Карап сайлау, үзеңә охшаганны эзләү. II. КҮЗЛӘҮ, КҮЗӘЛӘҮ диал.) Кыргый җимеш агачына культуралы җимеш агачы бөресен… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
